Część 1. Test Język polski w użyciu

Przeczytaj uważnie teksty, a następnie wykonaj zadania 1.-5. umieszczone pod nimi. Odpowiadaj tylko na podstawie tekstów i tylko własnymi słowami – chyba że w zadaniu polecono inaczej. Udzielaj tylu odpowiedzi, o ile Cię poproszono.

Tekst 1.

Łukasz Kwiatek
Między myślą a słowem

Wielu ludzi – sam do nich należę – utrzymuje, że najczęściej formułuje w głowie zdania,
gdy o czymś świadomie myśli. Potrafimy sobie oczywiście także coś wizualizować:
przywoływać sceny z ulubionego filmu czy własne wspomnienia, marzyć o wyprawie
w Bieszczady, a nawet wyobrażać sobie, jak by to było, gdyby wyrosły nam skrzydła
i moglibyśmy wzbić się w powietrze. Jednak gdy wykonujemy to, co zwykliśmy nazywać
„myśleniem”, a nie – „wyobrażaniem sobie czegoś”, czyli gdy analizujemy swoją sytuację
finansową, zastanawiamy się nad wyborem kierunku studiów, to wielu z nas – jeśli nie
wszyscy – formułuje w głowie zdania w języku ojczystym. Dlaczego tak się dzieje? Wydaje
się, że mogą istnieć dwie odpowiedzi na to pytanie.

Według bardziej radykalnej, takie myślenie po prostu odbywa się w języku – i poza nim
byłoby niemożliwe. Dlaczego? Ponieważ to słowa czy pojęcia językowe pozwalają nam
formułować pewne myśli, prowadzić pewne analizy. Nasz umysłowy model świata, w którym
się poruszamy, gdy myślimy, został ukształtowany zgodnie z językiem naturalnym. To, jak
kategoryzujemy świat, wynika z tradycji kulturowej, w której dorastamy. Kluczowym
elementem tej tradycji jest ojczysty język, którego elementy – rzeczowniki, przymiotniki,
czasowniki itd. – wyznaczają to, w jaki sposób przetwarzamy umysłem obiekty, ich
własności, relacje między nimi, ich zachowania lub wykonywane przez nie czynności itd.

Druga, mniej radykalna odpowiedź na pytanie, dlaczego często zdajemy się myśleć
w języku naturalnym, głosi po prostu, że język pozwala nam nieco lepiej porządkować myśli.
Nadawać im ściślejsze formy. Myśli same w sobie są plastyczne jak niezastygła galareta:
mogą przybierać różne kształty, gęstnieć i rozrzedzać się, a jeśli tylko poruszymy mocniej
głową – chlapią na wszystkie strony. Język je usztywnia i nadaje im bardziej stabilną
strukturę.

Od razu dodam, że nie mamy pojęcia, która z tych odpowiedzi jest poprawna – albo
przynajmniej bliższa prawdzie. Filozofowie, którzy rozważają ten problem, posługują się
często terminem „języka myśli” czy „języka myśleńskiego”.

Współczesne badania pokazują, że przetwarzanie języka – np. czytanie książek czy
słuchanie opowieści innych osób – aktywuje rozmaite części mózgu. Nie wszystkie one
wydają się wyspecjalizowane w zadaniach językowych – przeciwnie: znaczna część z nich
angażuje się także w rozmaite inne czynności. Takie jak przetwarzanie wzrokowe,
poruszanie się czy wyobrażanie sobie czegoś. Gdy czytamy sprawozdanie z meczu
i dochodzimy do opisu akcji bramkowej, w naszych mózgach aktywują się m.in. te obszary,
które byłyby aktywne także wtedy, gdybyśmy to my byli na boisku i brali udział w takiej akcji.
Gdy słuchamy opisu krajobrazu – aktywują się obszary, które odpowiadają za widzenie (oraz
za wyobrażanie sobie wzrokowe czegoś). Ogólny mechanizm tych aktywacji nazywa się
mentalną lub kognitywną¹ symulacją.

Według rozmaitych teorii przetwarzania znaczenia to właśnie symulacja odpowiada za
rozumienie języka – nie można zrozumieć danego zdania, jeżeli nie „zasymulujemy”
w głowie jego znaczenia. Im te aktywacje bardziej plastyczne – bardziej odpowiadające
podstawowym czynnościom czy doświadczeniom zmysłowym, które przeżywamy – tym
łatwiej nam przyswoić sobie znaczenie wypowiedzi językowych. Dlatego opis meczu łatwiej
nam zrozumieć niż traktat logiczny albo rozprawę filozoficzną.

Nie miejmy jednak złudzeń: teoria symulacji nie przybliża nas zasadniczo do rozwiązania
naszego podstawowego problemu. Jej zwolennicy twierdzą bowiem, że język jest tylko
jednym z przejawów aktywności umysłu. A przecież to, w jaki sposób nasz umysł symuluje
mentalnie otaczającą nas rzeczywistość, przynajmniej po części jest uzależnione od tego,
jak działa nasz ojczysty język.

Na podstawie: Łukasz Kwiatek, Między myślą a słowem, www.granicenauki.pl

¹ Kognitywny – mający związek z poznawaniem świata lub badaniem procesów poznawczych.

 

Tekst 2.

Robert Piechowicz
Mentalski: język, którym myślimy?

Dzięki językowi potrafimy skutecznie opowiadać, komentować, przekonywać, narzekać,
złorzeczyć i przeklinać, mimo że nie grzeszy on precyzją, a my notorycznie łamiemy
związane z nim standardy poprawności.

Choć nasza codzienna komunikacja zazwyczaj jest wystarczająco płynna i przynosi
oczekiwane rezultaty, czasami towarzyszy nam uczucie, że słowa używane przez nas
rozmijają się z naszymi myślami. Gdy „kotłują nam się myśli”, nadanie im postaci językowej
może stać się po prostu niewykonalne. Chociażby z tego względu niełatwo jest mówić
o emocjach czy tworzyć merytoryczne wypowiedzi w stanach pobudzenia emocjonalnego.

Powszechnie sądzimy, że nasze myślenie rozgrywa się w języku naturalnym, jest jakimś
rodzajem cichego mówienia do samego siebie. Tak więc różnica między myśleniem
a mówieniem polegałaby na – odpowiednio – braku lub obecności wokalizacji. Tymczasem,
jak mogliśmy zauważyć, nasze umysły pracują dość wydajnie, co nie zawsze idzie w parze
z możliwością klarownego wyrażenia językiem rezultatów tej pracy.

Jedna z prób wyjaśnienia problemów związanych z myśleniem i mówieniem jest
związana z hipotezą tak zwanego języka myśli (myśleńskiego, mentalskiego). Głosi ona, że
myślenie realizowane jest w pewnym specyficznym języku, składającym się z reprezentacji¹
pojęć.

A zatem nasze myślenie dokonuje się przede wszystkim na podstawie pojęć, czyli
umysłowych odpowiedników przedmiotów i stanów rzeczy. Niektóre z pojęć mają charakter
wrodzony, inne wymagają poznawczych kontaktów ze światem zewnętrznym. Pojęcia mogą
oddziaływać na siebie, stanowią podstawę ludzkiej aktywności, a ich treść oraz sposób
funkcjonowania są dostępne naszej świadomości.

Można powiedzieć, że reprezentacje to swoiste klucze i kłódki. Kształt każdego z kluczy
wpływa na to, która z kłódek nie stawi mu oporu.

Język myśli składa się z reprezentacji dla naszej wiedzy pojęciowej. Każda z takich
reprezentacji ma możliwość przyczynowego oddziaływania na inne. Zdania wypowiedziane,
usłyszane czy zapamiętywane są przekształcane na pojęcia. Pojęcia uruchamiają
odpowiednie reprezentacje, a te są przekształcane przez odpowiedni mechanizm.

Automatyzm tego procesu decyduje o jego skuteczności, a jego efekt końcowy może
nas olśnić, choć niekoniecznie będzie można o nim powiedzieć. W końcu język, choć giętki,
nie zawsze może powiedzieć wszystko, o czym pomyśli głowa.

Na podstawie: Robert Piechowicz, Mentalski: język, którym myślimy?, www.granicenauki.pl

¹ Reprezentacje – umysłowe odpowiedniki przedmiotów, zjawisk, wyrazów wykorzystywane podczas
przetwarzania informacji.

Rozstrzygnij, czy teza zawarta w ostatnim zdaniu tekstu Roberta Piechowicza znajduje potwierdzenie w tekście Łukasza Kwiatka. Uzasadnij odpowiedź.